نویسنده :مصطفی علیزاده گل سفیدی   

 کلاه نمدی در بختیاری

یکی از بخش های مهم بدن آدمی ، سر می باشد که به عنوان افضل بدن از آن یاد می شود. بشر در طول تاریخ با پوشش و تزئیناتی که برای سر انتخاب کرده بود نه تنها قصد محافظت از آن را داشت بلکه همانگونه که مهمترین عامل شناسایی هر فرد بخشی از سر او یعنی صورت بوده ، سر نیز در معرفی موقعیت و طبقه اجتماعی ، سن و نظام اعتقادی به صورت یاری رسانده است. یکی از پوشش هایی که سر را می پوشاند ، کلاه می باشد.کلاه در بین عشایر ایران از حمله بختیاری ها تنها بخشی از لباس و نوعی پوشش نیست بلکه یک نماد پرراز و رمز است که کارکردها و جنبه های مفهومی ، اجتماعی و آیینی آن به مراتب مهم تر و برجسته تر است. در بررسی ابعاد مختلف کلاه ، مقاله زیر ارائه می شود.
مشخصه های کلاه
کلاه بختیاری پوششی است گرد ، از جنس نمد(پشم) ، بیشتر به رنگ سیاه و گاهی به رنگ قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره ، بدون لبه ، از پائین به بالا گشادتر ، پایین آن سفتتر و فرم و شکل آن نیمکره بوده و معمولا ًشکل سر را به خود می گیرد. اندازه  ارتفاع آن در طول زمان نوسان داشته و در حال حاضر نزدیک به 12سانتیمتر است. ضخامت نمد کلاه حدود 5 میلیمتر وجنس آن مرغوب و خیلی نرم باشد. کلاه در گارکاه های نمدمالی و  کلاه مالی توسط نمد مال یا کلاه مال ساخته می شود. از دیرباز کارگاههای نمد مالی در شهرهای شوشتر ، دزفول ، ایذه ، شهرکرد ، بروجن ، نجف آباد و...فعال بوده اند. امروزه کارگاههای تولید کلاه نجف آباد مشهورتر هستند.

ماده اولیه کلاه از پشم  گوسفند و گاهی کرک بز( پشمی که لابلای موی بز است) است که در اثر رطوبت ، فشار و حرارت در هم تنیده شده و نوعی منسوج را به وجود می آورد. برای بالا بردن  کیفیت کلاه  صابون و زرده تخم مرغ نیز به ماده اولیه افزوده می شود. کلاه خسروی عقب و جلو ندارد و هر طور و از هر طرفی که روی سر گذاشته شود تفاوتی نمی کند. برقسمت سقف و فوقانی کلاه معمولا ًسه سوراخ به عنوان هواکش و جلوگیری از تعرق تعبیه می کنند. گاه برای جلوگیری از چرک شدن و تعریق کلاه داخل آن را با پارچه ای که به آستر معروف است می پوشانند. کلاه سر را در مقابل سرما ، نور خورشید ، وزش باد و برخورد با اشیاء و اجسام حفظ می کند.
کلاع نمدی از استحکام زیادی برخوردار است و به خوبی از سر در مقابل نیش پرندگان ، گزند جوندگان و حشرات و تا حدی از اشیاء نوک تیز و برنده محافظت می کند. نمد که قابلیت انعطاف پذیری زیادی دارد ، بسیار ارزان و مواد اولیه آن به آسانی تهیه و در دسترس می باشد. ابزارکار برای تهیه نمد نیز ساده و ارزان است و نمد مالان مزد اندکی برای تولید آن دریافت می کنند. نمدهای کهنه و فرسوده نیز قابل تبدیل به نمدهای کوچکتر برای مصارف دیگری هستند. 
جغرافیای کلاه:
کلاه نمدی در بین همه لرزبانان رایج و مورد استفاده است. تنها تفاوت در نوع رنگ کلاه مورد استفاده است. کلاه نمدی سیاه تنها در بین بختیاری ها استفاده می شود اما  لرهای کهگیلویه و بویراحمد و لرستان از کلاه های نمدی با رنگ قهوه ای تیره و روشن استفاده می کنند. کلاه نمدی سیاه در روستاهای چهارمحال و روستاهای اطراف اصفهان هنوز مورد استفاده قرار می گیرد.کلاه نمدی در بین اهالی دیلمان در استان گیلان نیز هنوز مورد استفاده قرار می گیرد رنگ این کلاه معمولاً قهوه ای است. قشقایی ها نیز نوعی کلاه نمدی سفید رنگ (گاهی قهوه ای ) که به کلاه دوگوشی معروف است و شبیه به تاج می باشد ، استفاده می کنند. در گذشته استفاده از کلاه نمدی در بین ساکنان ساحل شمالی خلیج فارس به ویژه در استان بوشهر رواج داشته است.کلاه در میان کردها « کولاد» ، در زبان پهلوی « کولاف» در بین گیلکها « کوله» در لهجه سنگسری « کلف » در بین سمنانی ها « کوله » در لهجه نطنزی « کله»  و در لهجه طبری « کلا» نام دارد.


 انواع کلاه نمدی در بختیاری
کلاه نمدی انواع مختلفی دارد:
1- کلاه خسروی سفید: امروزه از این نوع کلاه استفاده نمی شود. که در گذشته بیشتر رواج داشت. بسیاری از بزرگان و جنگجویان و سواران از این کلاه استفاده می کردند. بسیاری از سواران بختیاری در جنگ های مشروطه کلاه سفید بر سر داشتند.
2- کلاه خسروی سیاه : سیاه رنگ و به شکل استوانه است. انتهای آن اندکی بر آمده می باشد و از ارتفاع آن نسبت به کلاههای قدیمی ( کلاه سفید) به طور محسوس کاسته شده است اما نسبت به دیگر کلاه ها ی مشابه از ارتفاع و مرغوبیت بیشتری برخوردار است.
3- شب کلاه : «شوکله shaw kola » این کلاه بیشتر توسط جوانان مجرد ، چوپایان ، افراد کم درآمد و گاهی به هنگام کار مورد استفاده قرار می گیرد. این کلاه از یک نمد ضخیمتر و پست تر ساخته می شود ، معمولا ًرنگ آن قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره است. علت نام گذاری آن به « شب کلاه » این است که چوپانان با همین کلاه می خوابیدند و سر را بر روی قطعه سنگی یا شی ای می گذاشتند و کلاه حائل سر و آن شی بوده است.. اما به نظر می رسد از دیر باز ایرانیان شب کلاه را در شب بر سر می گذاشتند چنانکه در شعر آمده است:
سرم ز می چو شود گرم پادشاه خودم          چو شمع افسر من شد کلاه شب پوشم

کلاه های نمدی را می توان از لحاظ اندازه و ارتفاع به  بزرگ یا بلند ، متوسط و کوچک یا کوتاه نیز تقسیم بندی کرد که با تقسیم بندی فوق مطابقت دارد یعنی کلاه های سفید بلند ، کلاه خسروی سیاه متوسط و شب کلاه نوع کوتاه آن است.
پیشینه کلاه
نمد مالی از ابتدایی ترین شیوه های نساجی است که بشر به آن دست یافته است. قدمت نمد مالی و ساخت کلاه نمدی به زمانی باز می گردد که انسان موفق به اهلی کردن گوسفند و استفاده از پشم آن برای پوشاک گردید. قدیمی ترین سندی که استفاده از کلاه نمدی را نشان می دهد مربوط به نقش برجسته «آنوباني‌ني» (Anubanini)، شاه لولوبي ها در سر پل ذهاب است. لولوبی ها از اقوام غير آريايي هستند كه از حدود ۵۰۰۰ سال پيش و قبل از شكل گيري حكومتهاي ماد و پارس در منطقه وسيعي از شمال كوهستان زاگرس كه از قسمت شمال غربي درياچه اروميه آغاز شده و استانهاي آذربايجان غربي، همدان، كردستان، لرستان و كرمانشاهان ايران را به همراه بخش وسیعی از کوهپایه‌های علیای رود دیاله در عراق در بر ميگرفت، زندگي ميكردند. این نقش برجسته با قدمتي ۴۸۰۰ ساله به عنوان قديمي ترين نقش برجسته ايران و شایدآسيا و جهان باشد.در این نقشه برجسته ، آنوبانی نی کلاه نمدی بر سر دارد.

         بازسازی شده نقش برجسته آنوباني‌ني شاه لولوبي ها در سر پل ذهاب   

 

 در حوزه فرهنگ ایران کهن ترین سند در باره پیشینه کلاه نمدی ، سنک نگاره های تخت جمشید است که کلاه نمدی را بر سر مادها به نمایش می گذارد و نشان می دهد که مردم ماد از این کلاه استفاده می کردند.کلاه نمدی که با نام «خسروی» شناخته می شود ، پیشینه آن را به دوران ساسانی نیز پیوند می دهد و تداعی کننده کلاه پادشاهی یا کلاهی است که پادشاه که در آن زمان خسرو نامیده می شد، می باشد. فردوسی در این باره چنین سروده است:
چو من زین زرین نهم بر سیاه                         بسر بر نهم خسروانی کلاه

کلاه در ادبیات و فرهنگ
حکیم ابوالقاسم فردوسی در کتاب شاهنامه در چند جای اشاره کرده است که ایرانیان به هنگام سوگ و عزا کلاه از سر بر می داشتند.
در روایت مرگ اسفندیار:
  به ایران زِ هر سو که رفت آگهی                       بینداخت هر کس کلاه مهی
در سوگ رستم بر سهراب:
  پیاده شد از اسب رستم چو باد                            به جای کُلَه خاک بر سر نهاد     
در سوگ فریدون بر ایرج:
  همه جامه کرده کبود و سیاه                              همه خاک بر سر به جای کُلاه
در سوگواری بهرام بر بهرامشاه:
  چو بهرام در سوگ بهرامشاه                              چهل روز ننهاد بر سر کُلاه  

رودکی 
روی هر یک چون دو هفته گرد ماه                         جامه شان تحفه سورینشان کلاه

حافظ
ای قبای پادشاهی راست بر بالای تو           زینت تاج و نگین از گوهر والای تو
آفتاب فتح را هر دم طلوعی می دهد         از کلاه خسروی رخسار مه سیمای تو

نظامی
به خسروزادگان پشتت قوی باد           سرت زیر کلاه خسروی باد

صائب می‌گوید:
   حُسن چون آرد به جنگِ دل سپاهِ خویش را           بشکند بَهرِ شگون، اول کُلاهِ خویش را

در فرهنگ عامیانه یا فلکلور در حسب الحال ها ، کنایه ها و ضرب المثل های زیادی از کلاه استفاده شده است که هر کدام معنی و مفهوم خاصی را بیان می کند:
• کلاه را برای سرما و گرما بر سر نمی‌‌گذارند به معنی اینکه کلاه نشانه مردی و مردانگی است.
• کلاه کسی پشم نداشتن به معنی سبک بودن ، بی‌ارج بودن ، اهمیت نداشتن ، رسوا شدن و نیاز مند بودن.
• کلاه در پای به معنی بسیار فروتن و فرودست است.
• کلاه گرفتن به معنی درخواست پول و گدائی است.
• کلاه افکندن و کلاه برکشیدن به معنی کرنش در برابر دیگری و بزرگداشتن اوست.
• کلاه خود را قاضی کردن از روی وجدان قضاوت کردن
• کلاه کسی را برداشتن: فریب دادن
• کلاه بسر : کنایه از مرد بودن
• کلاه عقل از سر کسی افکندن: از خود بیخود کردن
• کلاه کسی پس معرکه بودن: عقب از دیگران بودن
• کلاه گشاده بود. از عهده امری برنیامدن
• بلند کلاه گذاشتن: سرفراز شدن
• کلاه از سر کسی برداشتن: وقتی خبر خوشی به کسی می رسانند و درخواست مژدگانی می کنند  ، کلاه از سر آن شخص برمی دارند.
• کلاه از بهر کسی دوختن: قصد یاری و مساعدت دادن به کسی
• کلاه احمد بر سر محمود گذاشتن: به وقت نیازمندی و نداری با مال دیگران مدارا کردن.
• کلاه زیر گلو بستن: استوار کردن کلاه
• کلاه شرعی : حیله در احکام شرع مقدس
• کلاه شیطانی: کلاهی نوک باریک و کاغذی و مسخره آمیز
• کلاه کلاه کردن: از کسی گرفتن و به دیگری دادن
• اگر سر باشد کلاه بسیار: کنایه از اینکه  ایمان استوار باشد مال و مقام هم به دنبالش می آید..
• در کلاه گوشه کسی ننگریستن: نسبت به کسی بدیده تحقیر نگریستن.
• کلاه شکستن: کنایه از برگردانیدن کلاه و کج نهادن آن که نشان از غرور و فخرفروشی دارد.
• کلاه درهم رفتن: خلافی به میان آمدن

 کلاه گوشه شکستن به معنی نازیدن و به خود بالیدن و سروری است. چنانکه « خواجه شمس‌الدین حافظ» می سراید:
  نه هر که طرف کُلَه کج نهاد و تند نشست               کلاه‌داری وآئین سروری داند
• کج کلا بودن یا داشتن به معنی سروری و مهی است.
• کلاه‌داری پادشاهی و سروری و بزرگی است.
• کلا نهادن تاج بر سر کسی نهادن است.
• کلاه بالا گذاشتن به معنی نپائیدن ناموس و سربلندی زنان خانواده، که این خود گمان می‌رود نشانه باوری کهن‌تر باشد
• تُف به کلاه کسی گفتن ناسزائی به اوست.
• کلاه به آسمان یا هوا انداختن نشانه ذوق کردن و شادی بسیار است.
• کلاه پاره بودن نشانه پرورش نیافتگی و زبان گشادگی بی‌پروای مرد است
• سرش بی کلاه مانده : کنایه از اینکه چیزی عایدش نشده ، مغبون واقع شده ، رودست خوردن.
• لچک به جای کلاه بر سر گذاشتن : اشاره به تحقیر فرد و نداشتن خوی و خصلت جوانمردی است.

کلاه خسروی : کلاه پادشاهی کلاه خسروان کلاه خوبان کلاه خوب 

• کلاه تنها درزمان  بیداری ایرانیان نشان بزرگی و سروری نیست بلکه در خواب  نیز نوید بزرگی و اقبال نیک را می دهد. تعبیر«دستار و کلاه و بر سر داشتن آنها در خواب» نوید فرمانروایی و بزرگی و «از دست دادن یا کم و کاست یافتن آنها» نشان از تنزل مقام و مرتبه است. همچنین تعبیر «در داشتن و نداشتن کلاه و دریدن و چرکین شدن و از سر افتادن آن در خواب»، حکایت از اندوه و مرگ و از دست دادن سروری و بزرگی دارد. 

کلاه یک نماد اجتماعی است
برای یک ایلیاتی لباس تنها تن پوش و پوشش نیست بلکه جنبه های اجتماعی فراوانی دارد. یک نماد اجتماعی است که هویت ایلی و اجتماعی  را به نمایش می گذارد ، بیانگر حالات گوناگون ، باورها ، معتقدات و ارزشهای فراوانی است. لباس به ویژه « کلاه» برای بختیاری ها حائز ارزش و اهمیت فراوانی بود. کلاه یک نماد اجتماعی و مبین نوع شخصیت ، جایگاه و منزلت اشخاص است. حاوی پیامی است که حالات مختلف فرد و شرایط روحی و روانی متفاوت وی را بازگو می کند. کلاه سمبل سرزندگي و نشاط ، شادی و غم ، سن و بلوغ ، غرور و هیجان است. نشانه ی سروری، بزرگی، جنگاوری، دلاوری و پهلوانی است. بلوغ ، مردانگی و جایگاه مرد را بیان می کند. کلاه بر سر گذاشتن اعلام بلوغ و کمال اجتماعی ، ابراز وجود، تشخص و ارزشمندی است آنگونه که برهنگی «سر » و «پا» نشانه بی ارج بودن ، فرومایگی ، اندوه و غم ، ناتوانی و بی پناهی است. کلاه نشانه شرف و غیرت است و کج نهادن آن بر سر حکایت از بزرگی و سروری ، دلاوری و جوانمردی و شجاعت است. چنانکه « خواجه شمس‌الدین حافظ» می فرماید:
  نه هر که طرف کُلَه کج نهاد و تند نشست               کلاه‌داری وآئین سروری داند
از آنجایی که در سنگ نگاره های ایرانی هیچگاه مرد بزرگی بدون کلاهی یافت نشده است ، بر طبق باور بختیاری ها ، مردان بایستی همواره کلاه بر سر داشته باشند زیرا کلاه، بخشی از هستی و پایگاه مرد در میان مردم است و موقعیت ، جایگاه ، منش ، تشخص و سن وی را نشان می دهد و هر مرد ارجمندی باید کلاه به سر داشته باشد. حتی گاهی نقش کلاه بر سنگ نگاره های قبرها نیز دیده می شود که بیان می دارد که این قبر متعلق به مردی بزرگ می باشد.
کلاه جزیی از پوشش بختیاری است که تنها در هنگام خواب و به وقت سوگ و یا در مواقعی کوتاه از سر برداشته می شود. در یک کلام کلاه و لباس از ارزشهای متعالی مورد پذیرش افراد سخن می گوید که کارکردهای طبقاتی و اجتماعی متنوعی را ایفا می کند.
 نوع قرار گرفتن آن بر سر فرد حالات مختلف و شرایط روحی و روانی فرد را به نمایش می گذارد. هنگامی که کلاه را در انتهای سر و مایل به عقب  قرارمی دهند نشانه حرکت است. وقتی آن را بر بالای پیشانی و بگونه ای که پیشانی را بپوشاند قرار دهند نشانه خشم ، ناراحتی یا سوگواری است. کج نهادن کلاه به سمت چپ یا راست احساس سروری ، بزرگی ، غرور ، مباهات ، جنگاوری ، پهلوانی و گاهی نشاط و شادی فرد  را به نمایش می گذارد که البته برازنده هر کسی نیست کسانی کلاه خود را کج می گذارند که از شایستگی و قابلیت لازم برخوردار باشند. اگر بر خلاف باور عمومی کسی کلاه خود را کج بر سر بگذارد ، ممکن است مورد تمسخر و استهزاء قرار گیرد. راست نهادن کلاه نیز به منزله تشخص ، فخر ، غرور و بزرگی است.
 با این اوصاف در گذشته برای یک بختیاری بسیار سخت و دشوار بود که یار دیرین و هویت و نماد هزاران ساله اش را از خودش جدا کند و دور سازد. در بختیاری، کلاه از سر بزرگی گرفتن و به جایش کلاه کاغذین نهادن نشانه خوار کردن اوست. در کوهستان بختیاری روزی پیرمردی نقل کرد: « مشغول کار بودم چند نفر نظامی از آنجا عبور می کردند ، وقتی مرا دیدند که کلاه بر سر دارم ، یک نفرشان پیاده شد ، به طرف من آمد ، کلاه از سرم برداشت  با چاقو آن را چهارپاره کرد. آن روز چنان تحقیر ، خوار و خفیف شدم که احساس کردم دیگر ارزش ، شرف و غیرت برایم نمانده است. وقتی کلاه از سر ما برمی داشتند ، دریافتم که هنگام نابودی ما فرارسید.». 
وقتی در جریان اجرای سیاستهای صرفاً امنیتی و سیاسی رضاخان ، اسب ، تفنگ ، کلاه و لباس را از بختیاری گرفتند ، معنایش آن بود که بخشی مهمی از اصالت و هویتش را نفی و انکار کردند و او را از اصل خودش دور ساختند.  قانون متحد الشکل کردن لباس وقتی بسیار مساله دار ، وقیحانه و با مخالفت شدید مردم روبرو شد که با نظام اعتقادی مردم  به مقابله پرداخت و زنان ملزم شدند حجاب و پوشش اسلامی را از خود دور سازند.این قبیل اقدامات نفرت و انزجار عموم مردم مومن و باغیرت را از دولت به دنبال داشت و مناطق بختیاری را به آتش زیر خاکستری تبدیل کرد که هر آن ممکن بود شعله ور گردد. « تقوی مقدم » در این باره می نویسد: «کوچ ، اسلحه و باورهای فرهنگی ( مذهب و سنت) پایه های زندگی اجتماعی عشایر را در زمینه های اقتصادی ، امنیتی و فرهنگی تشکیل می داد و طبیعی است هر عاملی که ارکان فوق را تهدید می کرد ، بنیان زندگی عشایر را به مخاطره می انداخت و موجب واکنش آنان می شد.( تقوی مقدم ، 1377 : 314)». بدون تردید حذف چادر زنان و تغییر کلاه مردان مقدمه و سرآغاز کشف حجاب و دوری از فرهنگ اصیل دینی و ملی بود.

اگر سر باشد کلاه بسیار است !!!